در بین ادیانی که می شناسیم، بیشترین گفت وگو، مناظره و ردیه نویسی میان دو دین اسلام و مسیحیت بوده است و اختراع صنعت چاپ در قرن ۱۵ میلادی که سرعت بیشتر و هزینه کمتر را به ارمغان آورد، در مواجهه علمی مسلمانان و مسیحیان سهم بسزایی داشت .

عمده آثار مسلمانان در ارتباط با مسیحیت، واکنش به فعالیت های تبشیری آنان بوده که در شرق به طور جدی پس از جنگ های صلیبی آغاز شد و اوج آن قرن ۱۸میلادی بود که کتاب مقدس پی در پی به زبان ها و گویش های مختلف ترجمه می شد .

جالب است بدانیم اولین اثر فارسی که در اروپا به زبان فارسی با چاپ حروفی منتشر شد کتاب داستان مسیح است که توسط مبلغ مسیحی «جروم خاویه» ( ۱۶۱۷ ۱۵۴۹ میلادی) به نگارش درآمده و عبدالستار بن ابوالقاسم لاهوری آن را به سال ۱۰۲۷ق. / ۱۶۱۲م. ترجمه کرده است .

مؤلف در این کتاب سعی کرده با استفاده از روش داستانی اصول ایمان مسیحی را تبیین کند. این کتاب در سال ۴۹ـ ۱۰۴۸ق. / ۱۶۳۹م. در شهر «لوگدونی باتاواروم » (Lugduni Batavorum) به چاپ رسیده است (کهنه کتاب ها درباره ایران: ۱۲ ).

به انضمام کتاب فوق دو کتاب دیگر نیز در همین سال و در همین چاپخانه به چاپ رسیده است که در برخی نسخه های موجود از داستان مسیح در کتابخانه های دنیا به صورت یکپارچه با هم صحافی شده است .

یکی به نام داستان سن پیدرو در ۱۴۳ صفحه و دیگری با عنوان عنصرهای زبان فارسی (Ludovici de Dieu Rudimenta Linguae Persicae) در ۹۵ صفحه که به آموزش مختصر زبان فارسی به مبشرین مسیحی می پردازد(کتابخانه ملی، ش ۱ ۸ ۰ ۴ ۳ ۰ ۵ ؛ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۳۴۹۳۴۶ و ۳۴۹۳۶۹ ).

اختراع چاپ سنگی در سال ۱۷۹۶م. توسط زنه فلدر آلمانی و شیوع آن در خاورمیانه مقدمه ای بود برای آن که این جریان در خاورمیانه از سرعت بیشتری برخوردار شود .

در رابطه با کتاب های تبشیری که در سال های اولیه اختراع صنعت چاپ سنگی منتشر شده می توان به این سه کتاب نیز اشاره کرد؛ کتاب پیمان تازه خداوند و رهاننده ما عیسی مسیح ترجمـه هنری مارتین که به سال ۱۲۴۲ق. / ۱۸۲۷م. توسط ریچارد واتس به چاپ رسید، رساله نردبان حیات (بیاض ۴۸۶۱۵) که نویسنده ناشناس آن ایمان مسیحی را در قالب داستان ارائه می دهد و نیازنامه عبدالمسیح (بیاض ۵۰۱۹۸) که تلاش می کند قرآن را مصدق و تاییدکننده کتاب مقدس معرفی کند، نه ناسخ آن .

فعالیت های تبشیری در ایران واکنش هایی از سوی حوزه های علمیه داشت که عمدتاً بر تالیف رساله یا کتاب محدود بود، اما در اصفهان مدیر مدرسه علمیه صدر، حاج آقا نورالله اصفهانی فرزند محمدباقر مسجدشاهی (۱۳۴۶ ـ ۱۲۷۸ق . / ۱۹۲۸ ـ ۱۸۶۲ م.) در اقدام ابتکاری در سال ۱۳۲۰ق. / ۱۹۰۲م. مرکزی بنام «صفاخانه اصفهان» برای گفت وگو با مسیحیان دایر کرد .

«صفاخانه اصفهان» در محله مسیحی نشین «جلفا» قرار داشت. در این مرکز نماینده مسیحیان و مسلمانان به گفت وگو می پرداختند و مکتوب سخنان آنها در ماهنامه «الاسلام» منتشر می شد .

گفت وگوی شفاهی با حفظ احترام متقابل یکی از سودمندترین و عینی ترین روش ها در گفت وگوی ادیان بوده و از امتیازهای فراوانی برخوردار است .

چه این که در این روش بدفهمی به عنوان مهم ترین عامل جدایی ادیان از یکدیگر به حداقل می رسد و در کوتاه ترین زمان ممکن سوءتفاهم ها برطرف می شد و ماهنامه الاسلام که حدود یک قرن پیش در اصفهان منتشر می شد بر این محور بنا شده بود. این ماهنامه از نوادر نشریاتی است که پیش از مشروطه به صورت چاپ سنگی منتشر می شد .

مسیحیان نیز از فراهم شدن چنین فضایی استقبال می کردند. در یکی از شماره ها نماینده مسیحی می گوید: «فی الحقیقه صفاخانه شما در اسلام خیلی تازگی دارد، زیرا هیچ وقت چنین مجلسی در اسلام منعقد نشده بود که اهل هر ملت به طور آزاد حاضر شوند درباره دین اسلام و ادله آن گفت وگو کنند .

پیش از اینها گمان می کردیم دلیل دین اسلام فقط شمشیر است، اما حال که این مجلس و گفت وگو را می بینیم تعجب می کنیم». (سال اول، شماره ۷، ۱۹۰۳م. / ۱۳۲۱ق ).

به فاصله سه ماه از تأسیس صفاخانه اولین شماره ماهنامه «الاسلام» در رمضان ۱۳۲۰ق . / سپتامبر ۱۹۰۳م. منتشر شد .

به رغم این که شماره دوم با پنج ماه تاخیر به چاپ رسید، اما گفت وگوها میان نماینده مسیحیان و مسلمانان ادامه داشت و با حمایت جدی «میرزا علی اصغرخان اتابک اعظم» در ماه های بعدی با انتشار دو شماره در یک ماه، تاخیر جبران و تا شوال ۱۳۲۱ق. ۱۲ شماره طبع گردید .

تنها ۳۸ شماره از ماهنامه «الاسلام» در اصفهان منتشر شد؛ آخرین شماره آن در ۱۹۰۵م. / ذی الحجه ۱۳۲۳ق. بود .

در این زمان نماینده اصلی مسلمانان در این گفت وگوها، محمدعلی بن فضل الله که از طرف مظفرالدین شاه ملقب به داعی الاسلام شده بود (۱۳۳۰ ـ ۱۲۵۵ق. / ۱۹۱۲ ـ ۱۸۳۹م.) پس از بازگشت از سفر حج به هندوستان رفت و در آن دیار به فعالیت های خود ادامه داد .

وی در بمبئی ماهنامه دعوت الاسلام را با همان محور گفت وگوی اسلام و مسیحیت به ۲ زبان فارسی و اردو منتشر کرد و در دارالفنون آنجا به تدریس ادبیات فارسی پرداخت .

در رابطه با ویژگی های منحصر به فرد ماهنامه الاسلام می توان گفت :

۱ ) ادبیات محترمانه طرف های گفت وگو نخستین ویژگی این ماهنامه است که تا شماره آخر این مساله رعایت شده است .

۲ ) استناد به متون مقدس(قرآن و عهدین) از دیگر ویژگی این مجله است. این روش اطلاعات خوبی را به مطالعه کنندگان مسلمان در مورد کتاب مقدس و تلقی های دیگران از قرآن را به دست می دهد .

۳ ) این ماهنامه سرنخ های مهمی برای شناخت جریانات مهم در اواخر دوره قاجار به دست می دهد و بر بسیاری از موضوعات مبهم پرتو می افکند، بویژه فعالیت های تبشیری مسیحیان و واکنش علمای مسلمان به آن. به عنوان نمونه در شماره ۱۶ به فعالیت های شیخ عبدالله کیلیام افندی اشاره شده که در انگلستان با تألیف کتاب و نشر هفته نامه الهلال و ماهنامه «الاسلام» به ترویج دین اسلام می پردازد و نگارنده هنوز هیچ ردپایی از آثار وی بدست نیاورده است .

۴ ) این مجموعه از نوادر نشریاتی است که پیش از آغاز انقلاب مشروطیت شروع به فعالیت کرد و علاوه بر آن اولین فعالیت مطبوعاتی روحانیت به شمار می رود . تربیت مبلغان آشنا با ادیان از جمله برنامه های بلندمدت این مرکز بوده تا به خارج از کشور اعزام شوند و ملت های دیگر را به اسلام دعوت کنند(سال اول، شماره اول، ص پنج) اما، متاسفانه با کارشکنی برخی از مسوولان و کم لطفی مردم آن اهداف محقق نشد .

در این رابطه می توان به گلایه داعی الاسلام اشاره کرده که در شماره هفت ، ص شش و هفت، رجب۱۳۲۱ منتشر شد، وی در خطاب به نماینده مسیحی می گوید: امیدواریم ما هم مثل شما نصاری در تمام روی زمین مجالس منعقد کنیم و دعات اسلامیه را به هر طرف بفرستیم؛ فرق این است که اهل ملت شما بیدارند و فوائد دعوت و لزوم آن را فهمیده اند، لیکن اهل ملت ما هنوز در خواب غفلتند مثلا جناب جلالت مآب آقای علاء الدوله حکمران مملکت فارس جای آن که با ما همراهی کند آنچه از مرسلات صفاخانه مقدسه به شیراز می رسد در دارالحکومه توقیف می کند و نمی گذارد منتشر شود ....

ماهنامه الاسلام به رغم عمر کوتاهش سرنخ های خوبی را به محققان ارائه می دهد و به شناخت یک دهه فعالیت بین الادیانی حوزه های علمیه رهنمون می سازد، از این رو صرف نظر از بحث محتوایی آن از حیث تاریخی نیز شایسته تامل و مطالعه است .

در این مجله از شماره سوم به بعد علاوه بر درج مذاکرات مذهبی، شرح احوال بزرگانی چون فخرالاسلام و رکن الملک تحت عنوان سرور غیبی نیز به چاپ رسیده و همچنین برخی از نامه هایی که به اداره مجله می رسیده در شماره های مجله طبع گردیده است .

حیدر عیوضی